فرهنگ امروز/ فاطمه امیراحمدی: دنیای امروز با تصاویر تبلیغاتی ساده و نمادینی فتح شده است که در حال انتقال معنا به ذهن و چشم مخاطبان خود هستند. برخی از این تصاویر همچون متن‎های زیبا و اسطوره‎ای ذهن را به فعالیت وامی‎دارد تا معناهای صریح و ضمنی و اسطوره‎ای را از آن دریافت و برخی دیگر آنقدر ساده و نازیبا به اصطلاح معنایی هستند که به قول مارشال مک‎لوهان همچون رسانه‎های سرد در همان آغاز همه چیز رادر اختیار مخاطب قرار می‎دهد و فرصت طلایی اندیشیدن و کنکاش کردن را از وی می‎ستاند؛ شاید بتوان به آن‎ تقلب‎رسانی به دیدگان نام نهاد. شکی نیست نمادها و تمثیل‎ها به دنبال انتقال معنای ایدئولوژیکی خود به مخاطب هستند؛ اما چه نمادهایی به این مقصود دست خواهند یافت؟

نماد چیست؟

در یکی از همایش‎ها، تصویری به شکل سر انسان طراحی شده بود (عکسِ نوشتار حاضر) که با خطوط و تصاویری مثل «خط‎های مورب و کج»، تصاویر «فانوس و ماه» و نیز «حروف الفبا» به نوعی پر شده بود. بیننده با دیدن چنین تصاویری، طبیعتا به دنبال معنای هر یک از این خطوط و تصاویر در ذهن خود به جست‎وجو می‎پردازد تا معنای مورد نظر را کشف کند و نیز ارتباط آن را با موضوعی که در حال گفتمان دریابد. اما نماد و نقش نماد چیست؟

ارتباطات انسانی از دو طریق صورت می‎گیرد؛ ارتباطات کلامی و ارتباطات غیرکلامی. در هر کلام، پیامی نهفته است که با توجه به معنای ذهنی هر فرد، دریافت می‎شود. در ارتباطات غیرکلامی یکی از کانال‎های انتقال معنا «نمادها» هستند. نمادها مسیر سومی هستند که از «شم‎ها» و «کهن‎الگوها» گذر می‎کنند و به «اسطوره» و «تمثیل» ختم می‎شوند. شم‎ها در واقع بدون تصویر هستند، کهن الگوها با تصویر همراه می‎شوند و اما نمادها، با تصویر و فرهنگ می‎آیند و در نهایت اسطوره‎ها تصویر، فرهنگ و روایت را با هم خواهند داشت. و نیز تمثیل هم‎چون اسطوره با تصویر، فرهنگ و روایت همراه است.

واژه Sign در لغت به معنی نشان، علامت و نماد است و ریشه در ادبیات نشانه‎شناختی یونان باستان دارد. نماد، نشانه‌ای است که نه شباهت عینی میان صورت و مفهوم آن است و نه رابطه همجواری، بلکه رابطه‌ای است قراردادی، نه ذاتی و خود به خودی.[۱] نشانه‌های نمادین را نشانه‌های غیرآیکونیک (Noniconic) و نشانه‌های طبیعی، نشانه‌های قراردادی و نشانه‌های وضعی نیز می‌نامند.[۲]

مردم شناسان بر این باورند که معنی در ذهن به ظهور می‎رسد و از رفتار فرد سر برمی‎آورد. در تعریف معنی ر.لینتون بیان می‎کند، «معنی مجموعه‎ای از خصایص فرهنگی مرکب از پیوندهایی است که هر جامعه‎ای به آن نسبت می‎دهد. این گونه پیوندها ذهنی هستند و غالبا جنبه ناهشیارانه دارند و فقط به طور غیرمستقیم در رفتار آنان متجلی می‎شوند» [۳]

از سویی ویلیام بی‎من به نقل از ترنر می‎نویسد: «نماد چه عینی و چه انتزاعی، از نظر کارکردی، سازوکاری است که در چارچوب یک نظام فرهنگی، پدیده‎هـایی ملموس و عینی را به «معـانی» مربوط می سازد» [۴]. به اعتقاد محسنیان‎راد، نماد خود عامل زایش فرهنگ است آن جایی که پدیده‎های ملموس و عینی را در چارچوب یک نظام فرهنگی به معانی مرتبط می‎سازد. همان طور که اشنایدر فرهنگ را، نظامی از «نمادها و معانی» تعریف کرده است.

در حقیقت فرهنگ دارای سه کارکرد عمده است؛ به صورت یک اسم مستقل و انتزاعی، فراگرد عام رشد فکری، معنوی و زیبایی‎شناسانه را می‎نمایاند. در کاربرد عام و خاص، معرف روش زندگی معینی است. و در کارکرد سوم توصیف آثار و تجربیات فکری است. و  به خصوص فعالیت‎های هنری را هدف می‎گیرد [۵].

با تمام این تعاریف چه‎گونه است که ما به لحاظ فرهنگی یکی از غنی‎ترین و کهن‎ترین فرهنگ‎ها را در اختیار داریم اما به لحاظ تصویری و نمادسازی در طول تاریخ بسیار ضعیف عمل کرده‎ایم؛ گویا حافظه‎ی تصویر ما تهی از هرگونه خلاقیت و فرهنگ تصویری است. چرایی این موضوع وقت دیگری را می‎طلبد که قراری با اساتید امر گذاشته شود و نظر آنان را در این رابطه جویا شویم؛ این‎که نقطه‎ی آسیب کجاست؟ فرهنگ یا سازندگان فرهنگ. و این نقطه آسیب به ویژه در عرصه هنر قابل تامل است.

دنیای امروز دنیای تصاویر و نمادها و نشانه‎هاست. وفور نشانه‎ها و تصاویر رسانه‎ای، در تمام ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و.... زندگی بشری را دربر گرفته است و از سویی تولید و توزیع معانی از این طریق، به رسانه‎ای شدن فرهنگ، سیاست و اجتماع منجر شده است. به طوری که در عصر حاضر معناسازی و تولید و اشاعه نشانه‎های رسانه‎ای، پدیده‎های نوظهور عینی حول محور ارتباطات و رسانه هستند که تقسیم‎بندی‎های تاریخی – اجتماعی و نیز نام‎گذاری برهه‎های زمانی چون دهکده‎ی جهانی، جامعه اطلاعاتی، جامعه‎ی شبکه‎ای و.... بر اساس ویژگی‎های ارتباطی و رسانه‎ای را باعث گردیده‎اند [۶]. چالش‎های پیش رو نیاز به آسیب‎شناسی از سوی اندیشمندان دانشگاهی دارد. در حالی که همچنان ما غرق در دنیای شفاهی به طور اکمل و نوشتاری به طور ناقص به سر می‎بریم. و تصاویر بیش‎تر از حیث زیباشناختی در حوزه تفکری ما کاربرد دارد.

نمادی از تنوع فرهنگی در حوزه‎ی دانش در محوطه دانشگاه گوته در شهر فرانکفورت-نمادی فلزی از الفبای به هم پیوسته ملت‎های دنیا

رمزگشایی انحرافی از نمادها، عامل اختلال در فراگرد ارتباطات

تمام این گفتار برای رسیدن به این نقطه بود که، تصویر سر انسانی که برای همایش انسان جهانی و حکمت اسلامی طراحی شده بود پر بود از خطوط و اشکالی که باید گفت، معنای آن تنها در ذهن طراحش متبلور شده است. جدا از بسیاری از خطوط و اشکال بی‎معنی، تصاویری که برای آن معنایی متصور شده بود به طور مثال «فانوس» به جای این‎که معنای مکتب مشا و فلسفه مشا ابن‎سینا را در ذهن متجلی سازد – چیزی که مدنظر برگزارکنندگان این همایش بود- ذهن بیننده را به سوی دفاع مقدس می‎برد. یا تصویر «ماه» نهاده شده در مغز این انسان که به عنوان نمادی از کشورهای اسلامی در تصویر بود، به نظر زیاد به مقصود برگزارکنندگان نزدیک نبود. زیرا هیچگاه در کشور مسلمانی مثل ایران از این نماد استفاده نمی‎شود و تنها کشورهای عربی هستند که از تصویر ماه استفاده می‎کنند. یا کلمه «الله» به عنوان آرم و لوگوی جمهوری اسلامی ایران به جای آمدن در همان شکلی که چشم ببینده در طول این سه دهه آن را دیده است و به ذهن وی آشناست، کاملا به شکل ساده و نوشتاری در بین دیگر خطوط بی‎معنی جای داده شده بود.

این در حالی است که انتخاب هر شکل و تصویر قطعا باید پیشینه تاریخی بلندمدتی داشته باشد و یا حداقل زمانی که ذهن‎ها با دیدنش گویا آشنایی را می‎بینند، متصور شود نه چیزی غریب و گنگ. و نیز چیدمان اشکال مرتبط و به معنای حقیقی کلمه نماد، باید سیستماتیک و با معنا صورت بگیرد، نه صرفا برای پر کردن جاهای خالی پوستر؛ که این نیز از دیگر ویژگی‎هایی بود که این تصویر را از چشم مخاطب می‎انداخت.

خوب است برای همایش‎ها و سمینارهایی که به دنبال تاثیرگذاری فرامحلی و دانشگاهی هستند و یا حتا در سطح ملی است بیش‎تر بیندیشیم و معقول‎تر از هنر و کانال‎های فرهنگی بهره ببریم. زیرا به قولی نمادها خود نماینده و خوانش متن فرهنگی هر اجتماعی هستند و لازم است به آن توجه‎ی بیش‎تری مبذول شود. پوستر حاضر یک نمونه ساده بود اما ممکن است در بسیاری از کارها معناها به ضدمعنا تبدیل شود و حتا به سوتفاهم بینجامد.

۱.محسنیان‎راد.مهدی، ارتباط‎شناسی، ص۲۰۲

۲. همان، ص۱۹۲

۳ و ۴. همان ص۶۶

۵. پهلوان.چنگیز، فرهنگ‎شناسی، گفتارهایی در زمینه فرهنگ و تمدن، ص۶

۶. مهدی‎زاده.محمدمهدی، نظریه‎های رسانه: اندیشه‎هایی رایج و دیدگاه‎های انتقادی، ص۱۱